नेपालको संविधानमा मौलिक हक सम्बन्धि व्यवस्था

कस्ता हकलाई मौलिक हक भनिन्छ ? ती कुन–कुन हुन् ?

उत्तरः नागरिकहरूलाई सो देशको संविधानले प्रदान गरेका हकनै मौलिक हक हुन् मौलिक हक मानिसको आधारभूत अधिकार हो । राज्यका काम कारवाहीबाट नागरिक अधिकारको कटौती हुन नसकोस भनि संविधानबाट नै यी हकको सनिश्चितता गरिएको हुन्छ । नेपालको संविधानले मानव अधिकारको संरक्षण गर्ने र पालना गर्ने प्रतिबद्धता स्वरूप मौलिक हकहरूको व्यवस्था गरेको छ । प्राकृतिक र नैसर्गिक रूपले मानिसले प्राप्त गर्ने अधिकारलाई मौलिक हक अन्तर्गत समेटिएको छ ।

संविधानद्वारा प्रदत्त मौलिक हकको उल्लंघनमा सम्बन्धित देशले क्षतिपूर्ति सहित त्यस्तो हक प्राप्त गर्ने प्रत्याभूति गरेको हुन्छ । मौलिक हक हनन्मा संवैधानिक उपचार प्राप्त हुन्छ ।

नेपालको सन्दर्भमा नेपालको संविधान, २०७२ को भाग ३ को धारा १६ देखि ४६ सम्म ३१ वटा मौलिक हकहरूको व्यवस्था गरिएको छ । यी हकहरू यस प्रकार छन्ः–

धारा १६. सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक

धारा १७. स्वतन्त्रताको हक

धारा १८. समानताको हक

धारा १९. सञ्चारको हक

धारा २०. न्याय सम्बन्धी हक

धारा २१. अपराध पीडितको हक

धारा २२. यातना विरुद्धको हक

धारा २३. निवारक नजरबन्द विरुद्धको हक

धारा २४. छुवाछूत तथा भेदभाव विरुद्धको हक

धारा २५. सम्पत्तिको हक

धारा २६. धार्मिक स्वतन्त्रताको हक

धारा २७. सूचनाको हक

धारा २८. गोपनीयताको हक

धारा २९. शोषण विरुद्धको हक

धारा ३०. स्वच्छ वातावरणको हक

धारा ३१. शिक्षा सम्बन्धी हक

धारा ३२. भाषा तथा संस्कृतिको हक

धारा ३३. रोजगारीको हक

धारा ३४. श्रमको हक

धारा ३५. स्वास्थ्य सम्बन्धी हक

धारा ३६. खाद्य सम्बन्धी हक

धारा ३७. आवासको हक

धारा ३८. महिलाको हक

धारा ३९. बालबालिकाको हक

धारा ४०. दलितको हक

धारा ४१. ज्येष्ठ नागरिकको हक

धारा ४२. सामाजिक न्यायको हक

धारा ४३. सामाजिक सुरक्षाको हक

धारा ४४. उपभोक्ताको हक

धारा ४५. देश निकाला विरुद्धको हक

धारा ४६. संवैधानिक उपचारको हक